Արաքսի մոտ Իրանի վերջեին զորավարժություններն ու Կապանում դիվանագիտական առաքելությունը վերաբերում են հարցերի, որոնք դուրս են գալիս Ղարաբաղյան պատերազմի սահմաններից

Իրանի վերջերս անցկացրած զորավարժություններն Արաքս գետի մոտ եւ նրա դիվանագիտական առաքելությունը Հայաստանում վերաբերում են հարցերի, որոնք դուրս են գալիս Ղարաբաղյան պատերազմի սահմաններից։ Արտաքին գործերի նախարար Ամիր-Աբդոլահիանի եռօրյա այցը Հայաստան եւ Իսլամական հեղափոխության պահապանների կորպուսի (ԻՀՊԿ) զորավարժություններն Արաքս գետի մոտ վկայում են այն մասին, որ փոխվել է Իրանի ռազմավարությունն իր հյուսիսարեւմտյան տարածաշրջանի նկատմամբ։ Չնայած Իրանի ինքնին կարեւոր դիվանագիտական եւ ռազմական նախաձեռնություններն արտացոլում են ոչ միայն մոտեցումն իր հյուսիսարեւմտյան տարածաշրջանին Լեռնային Ղարաբաղում պատերազմից հետո, դրանք արտացոլում են նաեւ օտարերկրյա միջամտությանն ու այն բանին դիմակայելու նրա ջանքերը, որոնք նա համարում է անջատողական շարժումներ իր սահմանների ներսում եւ իր հարեւանների շրջանում, գրել է Ալեքսանդր Նահմանը The National Interest-ի իր հոդվածում։

«Այն ժամանակ, երբ Իրանը չեզոքության պաշտոնական քաղաքականություն էր վարում Հայաստանի եւ Ադրբեջանի հանդեպ Խորհրդային Միության փլուզումից հետո, Թուրքիայի միջամտությունն Ադրբեջանի օգտին 2020թ. Ղարաբաղյան պատերազմում, Իրանին դրդեց ավելի մեծ օժանդակություն տրամադրել Հայաստանին։ Իրանի հետաքրքրվածությունն այստեղ երկակի է։ Մի կողմից՝ Իրանը էքզիստենցիալ առումով է հետաքրքրված իր հարեւանների սահմանների ամբողջականության պահպանմամբ, որոնք երկրի պատմության մեջ տարբեր ժամանակներում փոփոխվել են, հատկապես հյուսիսում, քանի որ թե՛ Հայաստանը, թե՛ Ադրբեջանը մի ժամանակ Իրանի մասն էին։ Մյուս կողմից՝ սահմաններն անվտանգ պահելը նվազեցնում է օտարերկրյա միջամտությունը եւ անջատողականների դիմադրությունը։ Բայց բռնության սաստկացումը Հայաստանի եւ Ադրբեջանի միջեւ այս տարվա սեպտեմբերին եւ հոկտեմբերին համընկավ Իրանում զանգվածային ցույցերին, ինչպես նաեւ զինված հակամարտությունների՝ Քրդստանում, երկու դեպքում էլ Իրանը մեղադրում է օտարերկրյա միջամտությունը եւ անջատողական ապստամբությունը։

Հոկտեմբերի 22-ին ԻՀՊԿ-ն եւ արտաքին գործերի նախարար Ամիր-Աբդոլահիանն ավարտեցին զորավարժություններն Արաքս գետի մոտ եւ դիվանագիտական ուղեւորությունը Հայաստան, ինչն ավարտվեց Կապանում հյուպատոսության բացմամբ։ Ուղեւորության ընթացքում Ամիր-Աբդոլահիանը Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի հետ քննարկել է Հյուսիս-Հարավ միջանցքի պահպանման եւ զարգացման անհրաժեշտությունը, որը կգործի որպես տարանցիկ երթուղի Պարսից ծոցի եւ Սեւ ծովի միջեւ Հայաստանով եւ Վրաստանով։ Նա նաեւ ընդգծել է, որ Թեհրանը  դեմ է տարածաշրջանում սահմանների որեւէ փոփոխության։ Ամիր-Աբդոլահիանի հայտարարությունը սահմանների փոփոխության մասին ուղիղ վերաբերում է վիճելի Լեռնային Ղարաբաղի տարածաշրջանին, եւ Թուրքիայի ու Ադրբեջանի զուգահեռ ջանքերին՝ Զանգեզուրի միջանցքի մասին, որն անցնելու է Հայաստանի հարավային սահմանով եւ Թուրքիային տրամադրելու է ուղիղ հասանելիություն Կենտրոնական Ասիային՝ նվազագույնի հասցնելով իրանական ազդեցությունը։

Հոկտեմբերի վերջին Փաշինյանը հանդիպել է նաեւ Ռուսաստանի նախագահ Վլադիմիր Պուտինի եւ նախագահ Ռայիսիի հետ, որպեսզի լուծի այս հարցերը դիվանագիտական ճանապարհով, ընդ որում՝ Ռայիսին դեմ է Զանգեզուրի միջանցքին։ Ներկայում, Ուկրաինայում պատերազմի պատճառով, Զանգեզուրի միջանցքը կդառնար Արեւելք-Արեւմուտք այնքան անհրաժեշտ այլընտրանքը։ Այնուամենայնիվ, Իրանն աջակցել է Հյուսիս-Հարավ միջանցքին, որովհետեւ ավելի շատ կշահեր Պարսից ծոց-Սեւ ծով տարանցման երթուղուց, քան Արեւելք-Արեւմուտք երթուղուց Կովկասում։ Զանգեզուրի միջանցքը անդրադառնում է նաեւ Ռուսաստանի եւ Թուրքիայի շահերին։

ԻՀՊԿ-ի միաժամանակյա զորավարժություններն Արաքս գետի մոտ արտացոլում են Իրանի երկու կարեւոր խնդիրները։ Առաջին խնդիրը կապված է Զանգեզուրի միջանցքի հետ, որը կարող է խոչընդոտներ ստեղծել իրանա-հայկական սահմանին։ Լրացուցիչ խնդիր են ներկայացնում իրանցի որոշ օրենսդիրներ Կովկասում եւ Կենտրոնական Ասիայում Իսրայելի ներկայության հետ կապված։ Ռեզավի-Խորասան նահանգի ներկայացուցիչ Մոհամեդ Սաֆային ասել է. «Սիոնիստները ձգտում են խափանել իսլամական հանրապետության ազդեցությունը Կենտրոնական Ասիայում այդ [ներկայության] միջոցով։ Բայց նրանք երբեք հաջողության չեն հասնի»։ Իսկ ազգային անվտանգության եւ արտաքին քաղաքականության խորհրդարանական կոմիտեի անդամ Հասան Խեմաթին ավելացրել է. «Այս զորավարժություններն  ուժի ցուցադրում էին, որի ուղերձը խաղաղությունն է եւ երկու հարեւան երկրների բարեկամությունն ու ցանկացած սպառնալիքի վճռական պատասխանը թշնամիներին»։  Պետք է նշել, որ հոկտեմբերի 24-ին, նշյալ հայտարարություններից հետո, Իրանը նշել էր տասը գործակալի ձերբակալության մասին, որոնք աշխատում էին Իսրայելի համար։

Բայց այս իրադարձությունները պետք է հասկանալ նաեւ ընթացիկ ներքին քաղաքականութան համատեքստում, շարունակվող ցույցերի եւ քրդական շրջաններում զինված հակամարտության տեսակետից։ Հայաստանում իր ելույթի ժամանակ Ամիր-Աբդոլահիանը վկայակոչել է Մահսա Ամինիին. «Մահսա Ամինիի մահը առնչվել է բոլորին»,- ասել է նա՝ ցուցարարների արձագանքը բնութագրելով որպես «դաժան» եւ «անընդունելի»։

Իրավիճակը բարդանում է նրանով, որ Ամինիի հորեղբոր որդին «Քոմալա»-ի (որն արտաքսված իրանական ընդդիմադիր քրդական կուսակցություն է եւ տեղակայվում է Իրաքում) զինվորն է։ Բայց նա հերքում է, որ աղջիկը որեւէ կապ է ունեցել խմբի հետ։ Ամինիի հորեղբայրը Սանանդաջի (գրեթե ամբողջությամբ սուննիադավան քաղաք է) սուննիական համայնքի ղեկավարն է, որտեղ այս տարվա սկզբին նա բողոքում էր շիական Կուրբան-բայրամ տոնի առիթով պաստառներ տեղադրելու դեմ։ Այս առնչություններն ընդգծում են շարունակվող լարվածությունը Իրանի քրդական շրջանների եւ կենտրոնական կառավարության միջեւ, ինչպես նաեւ հակամարտությունն ընդհանրապես հյուսիս-արեւմուտքում (պատմականորեն խռովարար շրջան, որտեղ կառավարությունը ձգտում է գերիշխել եւ իրեն ենթարկեցնել քրդական ցեղերին)։

Կառավարության՝ հյուսիս-արեւմուտքում գերիշխելու մարդկային գինը, հատկապես ցույցերի սկսվելուց հետո, չարժե նվազեցնել։ Իրանի սահմաններից դուրս գալով՝ բռնության մեծ մասն այժմ կենտրոնացել է Իրաքյան Քրդստանում, որտեղ տեղակայված են արտաքսված քրդական ընդդիմադիր խմբերը, ինչպիսին է «Քոմալան»։ Սեպտեմբերի վերջից ԻՀՊԿ-ն հարվածներ է հասցրել այդ բազաներին, որտեղ գրոհներից մեկի ժամանակ սպանվել է մոտ տասնվեց մարդ եւ ավելի քան հիսունը վիրավորվել է։

Օգտագործելով  տարբեր ռազմավարություններ՝ Իրանը փորձում է անվտանգ պահել իր հյուսիսարեւմտյան սահմանները եւ ընդհանուր առմամբ գերիշխել հյուսիսարեւմտյան շրջանում։ Անկախ այն բանից, թե արդյոք իսրայելական, թուրքական, քրդական կամ ադրբեջանական է սպառնալիքը, իրական, թե թշնամական, կարեւոր է հասկանալ այս քաղաքականությունը եւ դրա հետեւանքներն ավելի լայն ներքին եւ միջազգային համատեքստում։ Պետք է նշել նաեւ, որ օտարերկրյա միջամտությունը, չնայած միշտ չէ, որ անկարգությունների պատճառն է եւ երբեմն չափազանցված է, պատմական իրողություն է։ Իրանի կոնֆլիկտները հյուսիս-արեւմուտքում հազիվ թե կարելի է անվանել վերջերս ստեղծված։ Բայց անվտանգության միջոցների ամրապնդումը տարածաշրջանում ուղիղ կապված է ներքին իրադարձությունների հետ, որոնք, իրենց հերթին, հետեւանքներ են ունենում տարածաշրջանային քաղաքականության համար Կովկասում եւ Քրդստանում եւ համաշխարհային առեւտրում՝ Հյուսիս-Հարավ եւ Արեւելք-Արեւմուտք առեւտրի առումով։ Այդ քաղաքականության մարդկային կորուստները, իհարկե, անվտանգության, առեւտրի եւ կայունության փաստական գինն են, գին, որը միայն բարձրացել է վերջին շաբաթներին»։